Formacja zakonna

Wychowanie integralne do życia zakonnego

W tematyce wychowania właściwe sobie miejsce zajmuje wychowanie młodych osób, którzy odkrywają powołanie do życia zakonnego. Nie trzeba podkreślać, jak ważną i delikatną jest sprawa właściwej formacji osób przygotowujących się do tej formy życia w Kościele, jaką stanowi życie konsekrowane. Kościół wiele miejsca poświęca temu zagadnieniu i w następujący sposób określa istotę wychowania do życia zakonnego: „Podstawowym celem wychowania [zakonnego] jest pomoc kandydatom do życia zakonnego i młodym profesom najpierw w odkryciu, następnie w asymilacji i pogłębieniu tego, na czym polega tożsamość osoby zakonnej”[1]. W praktyce polega to na pomocy w daniu intelektualnej i życiowej odpowiedzi na pytanie: kim jestem jako osoba zakonna, co powinienem czynić w Kościele, w świecie? W jaki sposób mam być sobą? Prawda o tym, kim ktoś jest, stanowi jego tożsamość.

Na całokształt tożsamości osoby konsekrowanej składają się cztery podstawowe poziomy tożsamości, tj. tożsamość ludzka, chrześcijańska, zakonna, oraz charyzmatyczna, czyli specyficzna tożsamość danego instytutu zakonnego w zależności od jego charyzmatu[2]. W wyniku procesu formacyjnego poziomy te muszą zostać przez każdą osobę zakonną odkryte, zasymilowane i wzajemnie zintegrowane. W związku z tym „proces [formacyjny] powinien mieć charakter totalny. Musi to być formacja całej osoby, obejmująca całość jej istoty, wszystkie aspekty jej tożsamości, jej czyny i intencje” (VC 65)[3]. Wychowanie powinno charakteryzować się więc integralnością powyżej wskazanych elementów.

1. Wychowanie do przeżywania tożsamości ludzkiej

Na ten pierwszy poziom tożsamości składają się wszystkie elementy indywidualne i kulturowe podmiotu. Każda bowiem osoba obdarzona jest swym własnym temperamentem, charakterem, z jego cechami pozytywnymi i ograniczeniami, określoną płcią, własnym ciałem, afektywnością, zdolnościami, itd. Wszystkie te naturalne predyspozycje powinny być rozwinięte i wzajemnie zharmonizowane, tworząc osobę dojrzałą pod względem emocjonalnym, psychicznym, społecznym i pod względem wrażliwości na świat wartości. Ten ludzki poziom stanowi bazę dla wzrostu w pozostałych sferach tożsamości: chrześcijańskiej, zakonnej, charyzmatycznej.

Proces wychowania winien się rozpocząć od tej bazy ludzkiej, i postępować poprzez pomoc w odkrywaniu godności osoby, przy mocnym przeświadczeniu, że styl życia konsekrowanego „jakkolwiek zakłada wyrzeczenie dóbr z całą pewnością wartościowych, to jednak nie przeciwstawia się prawdziwemu rozwojowi osoby ludzkiej, lecz ze swej natury jak najbardziej mu służy” (LG 46). Osoba zakonna, naśladująca Jezusa Chrystusa, powinna starać się odtworzyć w sobie również ludzką doskonałość jaśniejącą w Synu Bożym, który stał się człowiekiem (PDV 43). Zadanie to wypływa również z racji jej posługi duszpasterskiej, do której się przygotowuje, wymagającej ludzkiej osobowości, która byłaby dla ludzi pomostem, a nie przeszkodą w spotkaniu się z Chrystusem. Z tego powodu o przygotowujących się do kapłaństwa Jan Paweł II pisze, że „powinni rozwijać w sobie zespół ludzkich cech, bez których nie można kształtować osobowości zrównoważonych, silnych i wolnych, zdolnych dźwigać ciężary duszpasterskiej odpowiedzialności” (PDV 43). Wiadomo, jak bardzo pozytywnie lub negatywnie wpływa na skuteczność wszelkiego apostolatu, zwłaszcza posługi kapłańskiej, dojrzałość osobowa, zrównoważenie psychiczne i stałość woli. Sposób bycia, wyrażania się, dyskrecja, szczerość i otwartość są kluczami, które otwierają, lub zamykają drzwi ludzkiego zaufania, słuchania, zawierzenia[4]. Dojrzałość osobowości ludzkiej jest więc istotnym elementem formacji zakonnej, podłożem, które podtrzymuje całą budowlę.

Jest wiele ważnych aspektów formacji ludzkiej. Vita consacrata zwraca uwagę, że „w dzisiejszej sytuacji szczególnie ważna jest wewnętrzna wolność osoby konekrowanej, jej integracja uczuciowa, umiejętność porozumiewania się ze wszystkimi, zwłaszcza we własnej wspólnocie, pogoda ducha i wrażliwość na cierpiących, umiłowanie prawdy, jednoznaczna zgodność słów i czynów” (VC 71). Spośród wymienionych tu cech, ze względu na ich ogromne znaczenie, na szczególną uwagę zasługuje wychowanie do dojrzałości uczuciowej oraz do zdolności do nawiązywania kontaktów z innymi[5].

Dojrzałość uczuciowa jest owocem wychowania do prawdziwej i odpowiedzialnej miłości, która w osobie konsekrowanej staje się darem jej niepodzielnej miłości do Chrystusa i Kościoła. Ojciec Święty w Pastores dabo vobis nie ukrywa trudności, na jakie napotyka osiągnięcie takiej dojrzałości. „ponieważ charyzmat celibatu – pisze – nawet wówczas, gdy jest autentyczny i sprawdzony, nie narusza skłonności uczuciowych i instynktownych, kandydaci do kapłaństwa potrzebują dojrzałości uczuciowej zdolnej do roztropności, do wyrzeczenia się wszystkiego, co mogłoby jej zagrażać, do czujności i panowania nad swoim ciałem i duchem, do okazywania szacunku i czci w międzyosobowych relacjach z mężczyznami i kobietami. Cenną pomocą może się okazać wychowanie do prawdziwej przyjaźni, wzorowanej na braterskich uczuciach, których również Chrystus doznawał w swoim życiu (por. J 11,5)” (PDV 44).

Z dojrzałością uczuciową ściśle złączona jest zdolność do nawiązywania kontaktów z innymi, która jest nieodzownym elementem dla braterskiego życia we wspólnocie zakonnej, a także w posłudze duszpasterskiej. Nie można oczekiwać i łudzić się, że zdolności tej nabędzie się automatycznie po złożeniu uroczystej profesji, czy po przyjęciu święceń kapłańskich, lecz musi ona stać się rzeczywistością, której się pragnie i przeżywa w czasie przeznaczonym na formację. Jest to sprawa ważna, bo „ludzie współcześni – stwierdza papież – często skazani na życie w tłumie, a jednocześnie na samotność, zwłaszcza w wielkich aglomeracjach miejskich, stają się coraz bardziej wrażliwi na wartość wspólnoty. Jest ona dziś jednym z najbardziej wymownych znaków i jedną z najbardziej skutecznych metod głoszenia ewangelicznego orędzia” (PDV 43). W formacji zakonnej nie można – zwłaszcza dzisiaj – zapomnieć o tym priorytecie.

2. Wychowanie do przeżywania tożsamości chrześcijańskiej

Wychowanie do przeżywania tożsamości chrześcijańskiej jest wymogiem tego, że każda osoba zakonna jest przede wszystkim chrześcijaninem, czyli wierzącym. U podstaw zaś wiary stoi fakt miłości Boga Ojca, który jako pierwszy ukochał człowieka (por. 1 J 4,19). Miłość ta w sposób szczególny objawia się w Chrystusie, i przyjęta przez człowieka, przez Niego dokonuje głębokiej przemiany wnętrza człowieka, czyniąc go nowym stworzeniem, dzieckiem Bożym. Tak więc łaska chrześcijańskiej wiary oczyszcza i udoskonala naturę ludzką i ukierunkowuje wierzącego ku jego autentycznej samorealizacji, wiedząc że „ktokolwiek idzie za Chrystusem – człowiekiem doskonałym, ten również coraz bardziej staje się człowiekiem” (GS 41). Dla ochrzczonego owo pójście za Chrystusem wiąże się ze świadomą decyzją na uczynienie Go centrum swego życia i coraz doskonalszą realizacją tego w całym swoim życiu. Formacja zakonna, respektując specyfikę osoby i rytm jej duchowego wzrostu, winna dopomóc w decyzji na ciągłe nawracanie się, na uznanie i przyjęcie Jezusa jako Pana i Zbawiciela, jako Źródła wszelkiego oczyszczenia i uświęcenia.

3. Wychowanie do przeżywania tożsamości zakonnej

Na bazie dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej staje się możliwe odkrycie powołania zakonnego jako szczególnej miłości Boga do człowieka i odpowiedzenie na nie. Wtedy powołanie do życia konsekrowanego staje się jedną z form realizacji powołania chrześcijańskiego. Jest to forma szczególna, mająca jako najwyższą normę „kroczenie za Chrystusem tak, jak naucza tego Ewangelia” (PC 2) i „naśladowanie Go bardziej z bliska” (PC 1). Styl życia Chrystusa przeżytego w czystości, ubóstwie i w całkowitym posłuszeństwie woli Ojca staje się objawieniem istoty życia konsekrowanego: „W świetle konsekracji Jezusa można odkryć, że inicjatywa Ojca jest źródłem wszelkiej świętości, pierwszą przyczyną życia konsekrowanego... Doprawdy, życie konsekrowane jest żywą pamiątką życia i działania Jezusa jako Wcielonego Słowa w Jego odniesieniu do Ojca i do braci. Jest żywą tradycją życia i orędzia Zbawiciela” (VC 22).

W związku z tym istotnym punktem formacji do tego rodzaju życia będzie pobudzanie powołanych do poznawania powołania i misji Chrystusa, aby następnie utożsamić się z nimi[6]. A ponieważ, normalnym biegiem rzeczy, nie można ukochać czegoś, czego się wpierw nie pozna, stąd winno się zachęcać kandydatów do życia zakonnego do rozważania i zrozumienia „formy życia, którą Syn Boży wybrał, gdy przyszedł na świat” (LG 44). Kontemplacja życia Jezusa winna doprowadzić powołanego do osobistego doświadczenia Jego miłości, do zażyłego spotkania z Nim, co staje się centralnym elementem powołania zakonnego: „Powołanie na drogę rad ewangelicznych rodzi się z wewnętrznego spotkania z miłością Chrystusa, która jest miłością zbawczą. Chrystus powołuje właśnie za pośrednictwem tej miłości. W strukturze powołania spotkanie z tą miłością staje się czymś bardzo osobistym. Gdy Chrystus spojrzał na was z miłością, powołując każdą i każdego z was..., ta Jego zbawcza miłość została skierowana ku określonej osobie, uzyskując jednocześnie cechę oblubieńczą; stała się ona miłością poprzez wybór. Miłość ta ogarnia całą osobę, duszę i ciało, zarówno mężczyzny jak i kobiety, w ich jedynym i niepowtarzalnym "ja" osobowym” (RD 3).

Wychowanie do przeżywania tożsamości zakonnej zakłada więc stworzenie w domach formacyjnych odpowiedniego klimatu i korzystanie ze środków, które by ułatwiały doświadczenie i przeżywanie tej miłości Jezusa, i które by pomagały utrzymać żywą i bliską relację z Nim. „W praktyce oznacza to niezachwianą wierność modlitwie liturgicznej i osobistej, chwilom przeznaczonym na modlitwę myślną, kontemplację i adorację eucharystyczną, comiesięcznym dniom skupienia i ćwiczeniom duchowym” (VC 38). Wymaga również ponownego odkrycia wartości milczenia, praktyk ascetycznych, rzeczywistości walki duchowej (tamże), które to rzeczywistości winny być również przedmiotem nauczania w czasie formacji.

4. Wychowanie do przeżywania tożsamości charyzmatycznej

Życie zakonne nie przynależy do porządku hierarchicznego Kościoła, lecz do jego życia i świętości (por. LG 44d), a więc do porządku charyzmatycznego. Kodeks Prawa Kanonicznego stwierdza, że „istnieje w Kościele wiele instytutów życia konsekrowanego, które posiadają różne dary według łaski Bożej” (KPK 577). Te dary (charyzmaty) budzi Duch Św. dla naśladowania w sposób szczególny jakiegoś wymiaru ludzkiej, historycznej egzystencji Chrystusa: niektórzy wierzący czują się wezwani np. do naśladowania ubóstwa Chrystusa, aby obudzić tego ducha w Kościele, inni do naśladowania Jezusa głoszącego Słowo Boże i nauczającego dla budzenia i zachowywania wiary w Kościele, inni czują się pobudzeni do naśladowania Chrystusa spędzającego długie godziny na modlitwie z Ojcem, dla zachowania ducha modlitwy w Kościele, inni wreszcie czują się wezwani do naśladowania Jezusa uzdrawiającego i miłosiernie pochylającego się nad chorymi, nieszczęśliwymi, złamanymi na duchu. Te różne charyzmaty dały początek różnym instytutom, które powstały w Kościele w różnorodnych warunkach historycznych i geograficznych, w odpowiedzi na potrzeby Kościoła. Kościół zaś ze swej strony „broni i potwierdza własnych charakter poszczególnych instytutów zakonnych” (LG 44b), ponieważ „jest korzystne dla samego Kościoła, aby instytuty te miały własną fizjonomię i swą własną funkcję. Dlatego zaleca się, aby wiernie były interpretowane i zachowywane duch fundatorów, cele i zdrowe tradycje założonych przez nich instytutów, ponieważ wszystko to składa się na dziedzictwo każdego instytutu” (PC 2b).

Vita consacrata zwraca uwagę na ten charyzmatyczny wymiar życia konsekrowanego w danym instytucie i stwierdza, że „gromadzi [on] w sobie wszystkie pozostałe, stanowiąc swoistą syntezę, która nakazuje nieustannie pogłębiać różne aspekty własnej konsekracji... Każda osoba konsekrowana winna zatem gorliwie poznawać ducha swojego Instytutu, jego historię i misję, dążąc do ich lepszego przyjęcia w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym” (VC 71). To zaś nakłada na formację konieczność intelektualnego oraz praktycznego przekazu istotnych elementów duchowości i form apostolstwa charakterystycznych dla danego instytutu. Na szczególną uwagę zasługuje tu studium życia i pism fundatorów instytutu, którzy jako założyciele otrzymali od Boga inspirację do przekazania swym współbraciom specyficznych dróg do świętości i form apostolatu. Oprócz tego ważne jest studium historii instytutu, które badając charyzmat w różnych okresach historycznych i uwarunkowaniach eklezjalnych, dopełni obrazu charyzmatycznej tożsamości instytutu, wskazując na jego istotne i trwałe elementy, przy jednoczesnym ciągłym dostosowaniu się do nowych warunków. Wreszcie żywy kontakt z aktualną rzeczywistością instytutu, z jego obecnymi formami apostolstwa, w które w sposób właściwy i roztropny formacja powinna wdrażać, winien otwierać osoby zakonne w sposób twórczy i z nadzieją na nowe wyzwania czasów, które nadchodzą[7].

Wszystko to zakłada konieczność formacji do przeżywania charyzmatycznej tożsamości własnego instytutu w sposób rzeczywiście charyzmatyczny, a więc w uległości Duchowi Św. i Jego wewnętrznym natchnieniom, które daje dla odnowienia oblicza ziemi. Dla osiągnięcia tego celu „rodziny życia konsekrowanego muszą zatem stawiać na pierwszym miejscu życie duchowe, tak aby każdy instytut i każda wspólnota stanowiła prawdziwą szkołę ewangelicznej duchowości. Od tej pierwszoplanowej opcji, realizowanej na płaszczyźnie osobistej i wspólnotowej, zależy apostolska owocność instytutu, ofiarność jego miłości do ubogich, a także jego zdolność do przyciągania powołań spośród nowych pokoleń. Właśnie wysoki poziom duchowy życia konsekrowanego może wstrząsnąć świadomością ludzi naszych czasów, którzy są spragnieni absolutnych wartości, i stać się w ten sposób porywającym świadectwem” (VC 93).


* * *

Wszystkie wskazane powyżej elementy składające się na tożsamość osoby konsekrowanej winny być przedmiotem działań wychowawczych. W zależności od etapu formacji różnie powinno się rozkładać akcenty na poszczególne elementy, jednakże wszystkie one winny znaleźć właściwe sobie miejsce w każdym z etapów procesu wychowania. Wychowanie do przeżywania tożsamości ludzkiej stanowi bazę dla pozostałych elementów, natomiast tożsamość charyzmatyczna instytutu winna być elementem integrującym w sposób harmonijny i specyficzny dla danego instytutu przeżywanie pozostałych elementów. W związku z tym cały proces formacyjny generalnie będzie polegał na wychowaniu do jedności życia wokół danego charyzmatu instytutu[8].

[1] Direttive sulla formazione negli Istituti Religiosi, n. 6.

[2] Por. B. Goya OCD, Formazione integrale alla vita consacrata alla luce della esortazione post-sinodale, Edizioni Dehoniane, Bologna 1997, ss. 46-56. Autor w wyodrębnieniu powyższych poziomów tożsamości powołuje się na dokument: Orientamenti per la formazione al celibato sacerdotale, gdzie stwierdza się „konieczność przygotowania osobowości integralnie ludzkich, chrześcijańskich i kapłańskich” (n. 17). Analogicznie w formacji do życia zakonnego można mówić o konieczności integralnej formacji ludzkiej, chrześcijańskiej, zakonnej, oraz formacji wynikającej z charyzmatu i specyfiki danego instytutu zakonnego.

[3] Używane w artykule skróty oznaczają: GS - Sobór Watykański II, encyklika Gaudium et spes; KPK - Kodeks Prawa Kanonicznego; LG - Sobór Watykański II, konstytucja Lumen gentium; PC - Sobór Watykański II, dekret Perfectae caritatis; PDV - Jan Paweł II, adhortacja apostolska Pastores dabo vobis; RD - Jan Paweł II, adhortacja apostolska Redemptionis donum; VC - Jan Paweł II, adhortacja apostolska Vita consacrata.

[4] Por. kard. P. Laghi, prefekt Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego, Wyższe seminarium duchowne jako miejsce formacji, w: AA. VV., Krzywda i przebaczenie, Wydawnictwo "M", Kraków 1997, ss. 159-160.

[5] Por. kard. P. Laghi, prefekt Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego, Wyższe seminarium duchowne jako miejsce formacji, art. cyt., s. 160.

[6] Por. B. Goya OCD, Formazione integrale alla vita consacrata alla luce della esortazione post-sinodale, dz. cyt., s. 51.

[7] Por. B. Goya OCD, Formazione integrale alla vita consacrata alla luce della esortazione post-sinodale, dz. cyt., s. 55.

[8] Por. B. Goya OCD, Formazione integrale alla vita consacrata alla luce della esortazione post-sinodale, dz. cyt., ss. 64-66.